काय आहे ही संजीवनी बुटी, जाणून घ्या प्रकार,मृत संजीवनी औषधी वनस्पतींवर संशोधन

वाल्मिकी रामायणात उल्लेख आहे की जेव्हा राम-रावण युद्धात मेघनाथाने केलेल्या अस्त्रांच्या भयंकर वापरामुळे लक्ष्मणजी मरणार होते, तेव्हा हनुमानजींनी जामवंताच्या सांगण्यावरून वैद्यराज सुषेणला बोलावले आणि सुशेन म्हणाले की तू जा.

द्रोणगिरी पर्वत आणि संजीवनी वनौषधी आणा.असंख्य वनस्पतींमध्ये हनुमान त्यांना ओळखू शकले नाहीत तेव्हा त्यांनी संपूर्ण पर्वत आणला. अशा रीतीने लक्ष्मणाला मृत्यूच्या तावडीतून ओढून जीवनदान दिले. आजही संजीवनी बुटी उपलब्ध आहे का ते जाणून घेऊया?संजीवनी नावाच्या 4 वनस्पती आहेत: 1.मृत संजीवनी (मृतांना पुन्हा जिवंत करणे), 2.विशाल्यकरणी (बाण काढणे), 3.संधानकरणी (त्वचेला बरे करणे) आणि 4.सवर्ण्यकरणी (त्वचेचा रंग पूर्ववत करणे).

मृत संजीवनी औषधी वनस्पतींवर संशोधन:

ही औषधी वनस्पती सर्वात महत्वाची आहे, कारण असे म्हटले जाते की ते एखाद्या व्यक्तीला मृत्यूच्या शय्येतून परत आणू शकते. प्रश्न असा आहे की ही कोणती चमत्कारिक वनस्पती आहे?या संदर्भात डॉ.के.एन.गणेशिया, कृषी विज्ञान विद्यापीठ, बेंगळुरू आणि वनीकरण महाविद्यालय, सिरसीचे डॉ. वासुदेव आणि डॉ. आर. उमाशंकर यांनी वर्षांपूर्वी यावर संशोधन करून दोन वनस्पती ओळखल्या होत्या.सर्वप्रथम, संजीवनी नावाच्या वनस्पतीचा उल्लेख आहे की नाही हे पाहण्यासाठी त्यांनी भारतभर विविध भाषांमध्ये आणि बोलींमध्ये उपलब्ध असलेल्या रामायणाच्या सर्व आवृत्त्या पाहिल्या.त्यांनी भारतीय जीवशास्त्रीय संशोधन डेटाबेस लायब्ररीमध्ये 80 भाषांमध्ये आणि बोलींमध्ये बहुतेक भारतीय वनस्पतींची बोलचाल नावे शोधली. त्यांनी ‘संजीवनी’ किंवा त्याचे समानार्थी शब्द आणि तत्सम शब्द शोधले. परिणाम? शोधात 17 प्रजातींची नावे समोर आली. जेव्हा वेगवेगळ्या भाषांमधील या शब्दांच्या वापराची तुलना केली गेली तेव्हा फक्त 6 प्रजाती उरल्या.

संजीवनी वनौषधी सारख्या 6 प्रजाती:

या 6 पैकी 3 प्रजाती अशा होत्या ज्या ‘संजीवनी’ किंवा तत्सम शब्दांशी सर्वाधिक वारंवार आणि सातत्याने जुळतात.

ते होते – क्रॅसा क्रेटिका, सेलागिनेला ब्रायोप्टेरिस आणि डेस्मोट्रिचम फिम्ब्रियाटम,त्यांची अनुक्रमे रुदंती, संजीवनी बूटी आणि जीवका अशी सामान्य नावे आहेत. यापैकी एकाची निवड करायची होती.हनुमानाने शोधून काढलेल्या डोंगराळ भागात यापैकी कोणता सापडला हा पुढचा प्रश्न होता.प्राचीन भारतीय पारंपारिक उपचार करणारे हे तत्त्व पाळत असत की ज्या वनस्पतीची रचना प्रभावित अवयव किंवा शरीरासारखी असते ती त्याच्याशी संबंधित रोग बरा करू शकते.Selaginella bryopteris: Selaginella bryopteris अनेक महिने पूर्णपणे कोरडे किंवा ‘मृत’ राहते आणि पाऊस पडताच ‘पुनरुज्जीवन’ होते. डॉ एन के शाह, डॉ शर्मिष्ठा बॅनर्जी आणि सय्यद हुसेन यांनी यावर काही प्रयोग केले असून त्यात काही रेणू आढळले आहेत, जे उंदीर आणि कीटकांच्या पेशींचे ऑक्सिडेटिव्ह नुकसान आणि अल्ट्राव्हायोलेट नुकसानापासून संरक्षण करतात आणि त्यांची दुरुस्ती करतात. तर सेलागिनेला ब्रायोप्टेरिस हा रामायण काळातील जीवनरक्षक आहे का?Desmotrichum fimbriatum: खर्‍या शास्त्रज्ञांप्रमाणे, गणेशैया आणि त्यांचे सहकारी घाईगडबडीत कोणत्याही निष्कर्षापर्यंत पोहोचू इच्छित नाहीत. डेस्मोट्रिचम फिम्ब्रियाटम या दुसर्‍या वनस्पतीचा दावाही कमी नाही, असे त्यांचे म्हणणे आहे. आता या दोन प्रजातींमध्ये निर्णय घेण्यासाठी अधिक संशोधन आवश्यक आहे. हे पूर्ण होताच रामायण काळातील संजीवनी जडीबुटी आपल्यासमोर येईल.रोडिओला : भारतीय शास्त्रज्ञांनी हिमालयाच्या वरच्या भागात एका अनोख्या वनस्पतीचा शोध लावला आहे. शास्त्रज्ञांचा दावा आहे की ही वनस्पती एक औषध म्हणून काम करते जी आपली रोगप्रतिकारक शक्ती नियंत्रित करते.

आपल्या शरीराला पर्वतीय परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास मदत करते आणि रेडिओ क्रियाकलापांपासून देखील आपले संरक्षण करते.हा शोध विचार करायला भाग पाडतो की, रामायणाच्या कथेत लक्ष्मणाचे प्राण वाचवणारी संजीवनी जडीबुटी आपल्याला सापडली आहे का? रोडिओला नावाची ही औषधी वनस्पती थंड आणि उंच वातावरणात आढळते. लडाखमधील स्थानिक लोक याला सोलो म्हणून ओळखतात. आजपर्यंत रोडिओलाच्या उपयोगांबद्दल फारशी माहिती नव्हती. स्थानिक लोक त्याची पाने भाजी म्हणून वापरत आहेत. लेह स्थित डिफेन्स इन्स्टिट्यूट ऑफ हाय अल्टिट्यूड या वनस्पतीच्या औषधी उपयोगांचा शोध घेत आहे.Sanjeevani Buti सियाचीनसारख्या कठीण परिस्थितीत तैनात असलेल्या सैनिकांसाठी याचा खूप उपयोग होऊ शकतो.इफेड्रा: असे मानले जाते की सोमपानची प्रथा फक्त इराणमधील लोकांमध्ये आणि भारतातील ज्या भागांना आता पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तान म्हटले जाते त्या लोकांमध्ये प्रचलित होती. काही वर्षांपूर्वी इराणमधील काही लोक इफेड्रा नावाची वनस्पती सोमसोबत ओळखत असत. दक्षिण-पूर्व तुर्कमेनिस्तानमधील टोगोलोक -21 नावाच्या मंदिराच्या संकुलातील भांड्यांमध्ये इफेड्राचे लहान कोंब सापडले आहेत. ही भांडी सोमपानाच्या विधीत वापरली जायची. या निर्णायक पुराव्याचा शोध सुरू असला तरी. तथापि, लोक याचा उपयोग लैंगिक वर्धक म्हणून करतात. काही विद्वान त्याला ‘संजीवनी बूटी’ म्हणतात.मशरूमचा रस कोणता: एका युरोपियन संशोधकाच्या मते, प्राचीन भारतीय साहित्यात, देवतांचे आवडते पेय ‘सोमरस’ मशरूमचे रस होते आणि ते संजीवनी औषधी वनस्पती आहे.

गार्डन वासन यांनी वेदांवर संशोधन केल्यावर लिहिले आहे की सोमरसमधील सोमा हे विशेष मशरूमशिवाय दुसरे काही नव्हते. सोमा डिव्हाईन मशरूम ऑफ इमॉर्टॅलिटी नावाच्या पुस्तकात त्यांनी लिहिले आहे की सोमा एक मशरूम होता,जे सुमारे 4000 वर्षांपूर्वी म्हणजे 2000 ईसापूर्व त्या लोकांकडून धार्मिक विधींमध्ये वापरले जात होते जे स्वतःला आर्य म्हणवतात.या मशरूममध्ये आढळणारा हॅलुसिनोजेनिक पदार्थ सेरेब्रल कॉर्टेक्समध्ये नमूद केलेल्या परमोलासेसचा कारक घटक असल्याचा निष्कर्ष वासन यांनी काढला. महाराष्ट्रातील अमरावती विद्यापीठातील बायोटेक्नॉलॉजीच्या संशोधक अलका करवा यांनी सांगितले की, मशरूमचे सेवन आरोग्यासाठी खूप फायदेशीर आहे. यात आश्चर्यकारक औषधी गुणधर्म आहेत. एड्स, कॅन्सर, रक्तदाब आणि हृदयविकार यासारख्या गंभीर आजारांमध्ये हे खूप फायदेशीर आहे, कारण यामुळे रुग्णाची प्रतिकारशक्ती वाढते. या कारणास्तव याला इंग्रजीत ‘इम्युनो बूस्टर’ असेही म्हणतात.कारवा सारख्या काही मशरूम तज्ञांचे म्हणणे आहे की भारत आणि चीन सारख्या काही देशांमध्ये त्याचे सेवन चांगले आरोग्य, सौभाग्य आणि अमरत्वाचे प्रतीक मानले गेले आहे. ते म्हणाले की, मशरूमच्या सेवनाने शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढून दीर्घायुष्य मिळते, या वस्तुस्थितीवर लोकांचा विश्वास आहे. मशरूममध्ये पोटॅशियम, सोडियम, मॅग्नेशियम, कॅल्शियम आणि काही लोहासारखी खनिजे पुरेशा प्रमाणात असतात. व्हिटॅमिन ए, डी, के, ई आणि बी कॉम्प्लेक्समधील सर्व जीवनसत्त्वे त्यात आढळतात. मशरूममध्ये फॅटी ऍसिडची कमतरता असते. याशिवाय त्यात कार्बोहायड्रेट्सचे प्रमाण कोबीच्या जवळपास असते. याशिवाय यामध्ये फायबर पदार्थ असतात. हे कमी-कॅलरी खाद्यपदार्थ आहे, ज्यामध्ये कोणतेही कोलेस्ट्रॉल नसते. फ्लॅक्ससीडमध्ये आढळणारे असंतृप्त चरबीचे प्रमाण मशरूममध्ये देखील उपलब्ध आहे.

हॉटेल्स फोडली, काऊंटर जाळले, फ्रिजमधील बांगडा खाल्ला अन् तिथेच झोपला; मात्र सकाळ झाली अन..